ટ્રેડ સિક્રેટ વિ. પેટન્ટ રજિસ્ટ્રેશનઃ જાણો શેમાં વધારે ફાયદો છે

ઠંડાપીણાના માર્કેટમાં વર્ષોથી રાજ કરતી કોકાકોલા કંપની પાસે બે ચોઈસ હતીઃ કાંતો પીણાની રેસિપીની પેટન્ટ કરાવી દે (જેનો અર્થ એ થાય કે તેમાં વપરાતા તમામ ઈન્ગ્રેડિયન્ટ્સ જાહેર કરી દે) અથવા તો તેને ટ્રેડ સિક્રેટ તરીકે ગુપ્ત રાખે. કંપનીના કર્તાહર્તાઓએ કોકાકોલાની રેસિપી સિક્રેટ રાખવાનો નિર્ણય કર્યો. જો કે તેના પગલે પીણા અંગે અનેક અફવાઓ ઊડી- જેમ કે તેમાં થોડી માત્રામાં કોકેઈન હોય છે, જીવડા હોય છે વગેરે. બીજી એક અફવા મુજબ કંપનીના બે કર્મચારીને તેની અડધી અડધી જ રેસિપીની જાણ હતી. વિશ્વમાં ફક્ત બે જ વ્યક્તિ જાણતા હતા કે આ પીણું ક્યાં સ્ટોર થાય છે. આટલું જ નહિ, 2006માં કંપનીના એક કર્મચારીએ કોકાકોલાની રેસિપી તેના કટ્ટર હરીફ પેપ્સીકોને વેચવાની કોશિશ પણ કરી હતી. જો કે પેપ્સીકોએ કોકાકોલાને જાણ કરતા તેમનો પર્દાફાશ થઈ ગયો હતો.

આ તો થઈ એક દિગ્ગજ કોર્પોરેટ કંપનીની વાત. પરંતુ નાના-મોટા વેપારીઓ પણ પોતાના બિઝનેસમાં ક્યારેકને ક્યારેક આ અવઢવમાં મૂકાય જ છે કે તેમણે કરેલા નવા સંશોધનની પેટન્ટ કરાવવી કે પછી તેને ટ્રેડ સિક્રેટ તરીકે ગુપ્ત રાખવી. તમે કોઈ પણ ચીજ કે વિચારની પેટન્ટ કરાવો એટલે તમારે તેને લગતી તમામ માહિતી જાહેર કરી દેવી પડે છે. આ જ કારણસર ઘણા વેપારીઓ પોતે કરેલી શોધ-સંશોધનને ટ્રેડ સિક્રેટ તરીકે ખાનગી રાખવાની કોશિશ કરે છે. જો કે નિષ્ણાંતોના મતે પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવવી ધંધા માટે વધુ ફાયદાકારક છે. તેનાથી વેપારીઓેને કાયદાકીય રક્ષણ મળે છે અને બીજા પણ અનેક ફાયદા થાય છે.

ટ્રેડ સિક્રેટના ગેરફાયદા અંગે વાત કરતા એડવોકેટ સમ્રાટ મહેતા જણાવે છે, “જો તમે સંશોધનને ટ્રેડ સિક્રેટ રાખો તો મોનોપોલી તો જળવાય છે પરંતુ તે એક વ્યક્તિ કે પેઢી સુધી મર્યાદિત રહી જાય છે. વળી, તેનાથી પ્રોડક્ટને અધિકૃતતા નથી મળતી. કંપનીની અંદરની વ્યક્તિ ટ્રેડ સિક્રેટનો ગેરફાયદો ઊઠાવી શકે છે. વળી, કોઈ તે ચોરી જાય તો તેની સામે ધંધાદારી કેસ નથી કરી શકતો.”

પેટન્ટ એટર્ની નીલમ ગદાણી પણ આ વાત સાથે સહમત થતા ચેતવે છે, “કંપનીની ટ્રેડ સિક્રેટ જાણતો કોઈ કર્મચારી કંપની છોડીને જાય અને તે હરીફને તે સિક્રેટ જણાવી દે તો તેની સામે કાયદાકીય કોઈ પગલા ભરી શકાતા નથી. જ્યારે પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવી હોય તો આવી સમસ્યા થવાની શક્યતા નહિવત્ થઈ જાય છે.”

પેટન્ટ ફાઈલ કરવાથી કંપનીની પ્રોડક્ટ કે વ્યક્તિગત આઈડિયાનું ઈન્ડસ્ટ્રીમાં નામ થઈ જાય છે. વળી, પેટન્ટ પ્રોટેક્ટેડ વસ્તુ ખરીદવા ગ્રાહકો આસાનીથી આગળ આવે છે. આટલું જ નહિ, શોધ કરનાર પાસે તેનો પુરાવો રહે છે અને તેનો દુરુપયોગ કરનાર કોઈની પણ સામે તે અદાલતમાં દાવો માંડી શકે છે. એડવોકેટ સમ્રાટ મહેતા જણાવે છે, “તમે પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવી હોય અને કોઈ તેની કોપી કરે તો તમે કોર્ટમાં કેસ કરી શકો છો. કોર્ટ પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવનારની તરફેણમાં ચુકાદો આપીને પેટન્ટેડ ચીજ કે આઈડિયાના વપરાશ સામે મનાઈ હુકમ આપે છે. આટલું જ નહિ, સામી વ્યક્તિએ પેટન્ટેડ ચીજની કોપી કરીને પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવનારને મોટું નુકસાન કર્યું હોય કે પોતે તગડો નફો કર્યો હોય તો તેમાં પણ રજિસ્ટ્રેશન કરાવનારને કોમ્પેન્સેશન મળી શકે છે.” એક વખત કોર્ટ મોટો દંડ કે સજા ફટકારે તો પેટન્ટેડ ચીજની કોપી કરનારના મનમાં મોટો દર બેસી જાય છે. આમ પેટન્ટ રજિસ્ટ્રેશન બાદ વેપારી નિશ્ચિંત થઈને ધંધો કરી શકે છે. વળી પેટન્ટના કેસ સીધા ડિસ્ટ્રિક્ટ કોર્ટમાં ફાઈલ થાય છે. અર્થાત્ તેની ઉપર ફક્ત હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટ જ આવેલા છે. આથી જો અદાલતમાં કેસ થાય, તો પણ તેનો જલ્દી નિવેડો આવી જાય છે.

પોતાની પ્રોડક્ટની માહિતી જાહેર થઈ જવાની બીકે ઘણા વેપારીઓ પેટન્ટ ઑફિસર સાથે માહિતી શેર કરતા ડરે છે. પેટન્ટ એટર્ની નીલમ ગદાણી જણાવે છે, “વેપારીઓને ડર હોય છે કે માહિતી જાહેર થઈ જશે તો બધા તેમની જેમ જ પ્રોડક્ટ બનાવવાનું ચાલુ કરી દેશે. આથી ઘણા પેટન્ટ ફાઈલ કરતી વખતે પણ તેમાં રહેલા બધા ઈન્ગ્રેડિયન્ટ ઑફિસર સામે જાહેર નથી કરતા. આવામાં કોઈ તેમના પ્રોડક્ટના ઈન્ગ્રેડિયન્ટની પેટન્ટ ફાઈલ કરી દે તો તેને કાયદાકીય રીતે રોકી શકાતા નથી. આથી પેટન્ટ ફાઈલ કરતી વખતે પારદર્શકતાથી તેના તમામ ઈન્ગ્રેડિયન્ટ અને પ્રોસેસ અંગે પેટન્ટ ઑફિસરને જાણ કરી દેવી જોઈએ.”

પેટન્ટ ફાઈલ કરતી વખતે વેપારીના મનમાં બીજો ડર એ રહેલો હોય છે કે પેટન્ટનો ગાળો ફક્ત 20 વર્ષનો હોય છે. ત્યાર પછી તેનો ઉપયોગ કોઈ પણ કરી શકે છે. આ કારણે પણ ઘણા વેપારીઓ પ્રોડક્ટ માટે પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવવાનું ટાળે છે. સમ્રાટ મહેતા આ અંગે વાત કરતા જણાવે છે, “હવે ટેક્નોલોજીને કારણે દુનિયા ઘણી ઝડપથી બદલાઈ રહી છે. કોઈપણ ટેક્નોલોજી હવે પાંચ વર્ષથી વધુ સમય માટે ભાગ્યે જ ટકે છે. આ સંદર્ભમાં 20 વર્ષ એ ઘણો મોટો સમયગાળો કહેવાય. તમે સ્માર્ટફોન ટેક્નોલોજીનું જ ઉદાહરણ લઈ લો. 10 વર્ષ પહેલા ફોનમાં જે ટેક્નોલોજી હતી તે આજે ચાલે ખરી? આવામાં પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવવાથી 20 વર્ષ સુધી પ્રોટેક્શન મળતું હોય તો તે ઘણો લાંબો ગાળો કહેવાય.”

ફક્ત ચીજવસ્તુ જ નહિ, રિસર્ચમાં પણ આ વાત લાગુ પડે છે. જેમ કે, કોઈ ફાર્મા કંપની કેન્સર માટેની દવા શોધે અને તેની 20 વર્ષ માટે પેટન્ટ નોંધાવે તો 20 વર્ષના ગાળામાં એ ક્ષેત્રે ઘણું રિસર્ચ હાથ ધરાઈ ચૂક્યું હોય છે. વળી કંપનીઓ રિસર્ચ સાથે નાના-મોટા વેરિએશન કરીને એ પ્રોડક્ટની નવી નવી પેટન્ટ નોંધાવતા જ રહે છે જેને કારણે તેમને ધંધાકીય રીતે કોઈ જ નુકસાન થતું નથી.

પેટન્ટ એપ્રૂવ થતા સામાન્ય રીતે એક-બે વર્ષનો સમય લાગે છે. વેપારીઓને ભય રહે છે કે પેટન્ટ એપ્રૂવ થાય એ પહેલા કોઈ બીજો વેપારી પોતાની રેસિપીથી પ્રોડક્ટ માર્કેટમાં મૂકી દે તો ધંધાને ફટકો પડી શકે છે. આ શંકાનું સમાધાન આપતા પેટન્ટ એટર્ની નીલમ ગદાણી જણાવે છે, “હવે સરકારે એક્સપેડાઈટ એક્ઝામિનેશનનો વિકલ્પ પણ ખૂલ્લો મૂક્યો છે જેમાં 1 વર્ષના ટૂંકા ગાળામાં પેટન્ટ એપ્રૂવ થઈ શકે છે. આ ઉપરાંત પેટન્ટ ફાઈલ કરાવતી વખતે તમે તમારા ઈન્નોવેશનની ચર્ચા પેટન્ટ ઑફિસર સાથે કરો છો, તેના પર રિસર્ચ થાય છે જેને કારણે તમને પણ તમારા લૂપહોલ્સનો ખ્યાલ આવે છે. પરિણામે પેટન્ટ થયેલી પ્રોડક્ટ વધુ સારી તૈયાર થઈને બહાર આવે છે. પેટન્ટ ફાઈલ કરાવવાના ફાયદા જ ફાયદા છે, કોઈ ગેરફાયદો નથી.” હવે તો ભારત સરકારે એવો પણ કાયદો બનાવ્યો છે કે ભારતમાં કોઈ ચીજની પેટન્ટ ફાઈલ થઈ હોય અને તેની નકલ કરીને કોઈ વિદેશથી માલ ભારતમાં મોકલાવતું હોય તો કસ્ટમના કાયદા હેઠળ તે માલની પોર્ટ ઉપર જ અટકાયત થઈ જાય છે. આમ પેટન્ટ ઈન્નોવેટિવ વિચાર ધરાવતા વેપારીઓને નિશ્ચિંત થઈને બિઝનેસ કરવાનું કવચ પૂરું પાડે છે.

પેટન્ટ કોઈ પણ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં લાગુ પડી શકે છે. જેમ કે તમે કોઈ મશીનરીમાં એવો ફેરફાર કરો કે તેનાથી કામ વધારે ફાસ્ટ થાય તો તમે તેની પેટન્ટ ફાઈલ કરાવી શકો છો. એ જ રીતે તમે મસાલાના કોઈ યુનિક કોમ્બિનેશન બનાવો તો તેની પણ પેટન્ટ ફાઈલ કરાવી શકો છો. તમે કોઈ એવું પેકેજિંગ બનાવો જેનાથી ફૂડની લાઈફ વધી જાય કે પછી ગ્રાહકને તે જોતા જ ખરીદવાનું મન થઈ જાય તો તેની પેટન્ટ તમે ફાઈલ કરી શકો છો. હા, કોઈ હયાત ચીજ કે પ્રોસેસમાં 5-10 ટકાનો ફેરફાર કરીને તમે પેટન્ટ માટે અરજી કરશો તો તે એપ્રૂવ નહી થાય.

પેટન્ટ રજિસ્ટ્રેશન ભારતના કેન્દ્ર સરકારને હસ્તક છે. તેના માટે તમે ઓનલાઈન ipindia.nic.in પર અરજી કરી શકો છો. તેની ઑફિસ મુંબઈ અને કલકત્તા આવેલી છે. ત્યાં સંશોધન પર ચકાસણી થાય. ઑફિસર્સને વાંધા જણાય તો તેની વિગતો રજિસ્ટ્રેશન કરનારને મોકલે છે. પેટન્ટ રજિસ્ટર કરાવવા માટે તમારે વકીલની ફી ઉપરાંત રૂ. 10,000થી 30,000 સુધીનો ખર્ચ કરવો પડે છે.

પેટન્ટ વેપારીને એક પ્રકારની મોનોપોલી આપે છે. જો કે નેશનલ ઈમર્જન્સીના કિસ્સામાં પેટન્ટેડ પ્રોડક્ટથી બહોળા વર્ગને ફાયદો થતો હોય તો સરકાર સામેથી પેટન્ટીને પોતાની પેટન્ટ વિથડ્રો કરવા જણાવી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, હાલ સરકારે કોરોનાની વેક્સિન માટે પેટન્ટ આપવાની મનાઈ કરી દીધી છે.

અત્યાર સુધી કોમ્પ્યુટર સોફ્ટવેરને પેટન્ટમાંથી બાકાત રાખવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ સરકારે IPR (ઈન્ટલેક્ચુઅલ પ્રોપર્ટી રાઈટ્સ)માં કરેલા ફેરફારથી જો કોઈ કંપની સોફ્ટવેરમાં વપરાશકર્તાને સરળતા પડે તેવા ફેરફાર કરે તો પ્રોસેસ ફ્લો માટે તેમને પેટન્ટ મળી શકે છે.